- Nasza wystawa "Unici Podlascy" prezentowana w Grodzisku

Nasza wystawa "Unici Podlascy" prezentowana w Grodzisku

26 września 2024

Wydarzenia sprzed półtora wieku w unickiej parafii Grodzisk miały szczególne znaczenia, gdyż była to najliczniejsza parafia wśród unickich wiejskich parafii w powiecie sokołowskimi i stąd rezonans wydarzeń w Grodzisku wśród całej społeczności unickiej był szczególnie doniosły. Wg danych „Listy Duchowieństwa Dyecezyi Chełmskiej Obrządku Greko-Unickiego za rok 1863” – jedynego w tamtych czasie wydanego schematyzmu unickiej diecezji chełmskiej parafia Grodzisk liczyła wówczas 737 wiernych. Proboszczem w Grodzisku był urodzony w 1827 r. Ignacy Bukowicki, wyświęcony w 1852 r. Do parafii Grodzisk należeli uniccy mieszkańcy Grodziska, Sabni i Hołowienek oraz chłopskiej części wsi Suchodół. W Grodzisku znajdował się drewniany kościół zbudowany w 1778 r. kosztem biskupów płockich ówczesnych właścicieli  klucza sabniewsko-gródeckiego

Z inicjatywy wójta gminy Sabnie Pani Bożeny Kaczmarek wystawa została zaprezentowana w historycznym drewnianym dworku w Grodzisku  (do 1944 r. własność rodziny Żółkowskich), dopiero niedawno przejętego do użytku gminy.

Uroczystość otwarcia wystawy odbyła się w niedzielny dzień 22 września 2024 r. o godz. 16.  Wernisaż otworzył jej autor historyk Bogusław Niemirka razem z Panią wójt Bożeną Kaczmarek. Obecni byli bardzo liczni mieszkańcy Grodziska, Sabni i okolic.

Mieszkańcy mieli okazję zapoznać się z kilkunastoma planszami przedstawiającymi dramatyczne wydarzenia kasaty unii na Podlasiu sprzed półtora wieku w oparciu o zebrane materiały archiwalne z Archiwów Państwowych w Siedlcach i Lublinie oraz Archiwów Kościelnych Diecezjalnych w Siedlcach i Krakowie, ponadto Zakonu Jezuitów w Warszawie i Krakowie. Na wstępie Autor zwrócił uwagę na fakt, że te wydarzenia działy się w zachowanym do dziś drewnianym kościele w Grodzisku, gdzie już w 1867 r. parafianie bronili swego  proboszcza Ignacego Bukowickiego przed wywiezieniem przez kozaków i samego kościoła przed najeźdźcami, co wywołało potem karne ekspedycje rosyjskiego wojska do unickich wsi parafii. Według publikacji z epoki księdza Józefa Pruszkowskiego opisującego te wydarzenia na podstawie relacji bezpośrednich świadków, w wyniku obrażeń od kozackich nahajek zmarli wtedy Jan Klimczuk i Jan Szymański.  Ponadto Rosjanie aresztowali wtedy i wywieźli do siedleckiego więzienia 12 przywódców unickiego oporu. Następną represją było też nakładanie kontrybucji na wszystkich gospodarzy.

Kolejny raz rosyjskie wojsko prowadzone przez naczelnika powiatu płk Dewla weszło do Grodziska w lutym 1875 r. w ramach akcji zmuszenia mieszkańców do składania podpisów o przejściu na prawosławie. Blisko 400 żołnierzy stacjonowało we wsiach parafii przez 7 tygodni. Dla złamania oporu wyjedli oni wszystkie zapasy, wyrżnęli żywy inwentarz. Mieszkańcy po raz kolejny byli katowani i poniewierani, a także zmuszani do bezsensownych prac zbierania i noszenia śniegu. Dopiero w czasie świąt wielkanocnych wojsko w końcu odeszło do swych garnizonów nie osiągnąwszy celu. Najbardziej aktywni przywódcy oporu  zostali wtedy osadzeni do siedleckiego więzienia, a potem wysłani w trybie administracyjnym bez wyroku sądowego do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej na południu Ukrainy na tzw. posielenie. Tylko nielicznym z nich dane było wrócić po latach do rodzinnych wsi.

Prelegent zaznaczył, że mieszkańcy parafii Grodzisk przez następne 30 lat stawali władzom rosyjskim  w swej masie bierny opór. Przez te czas parafianie już więcej nie weszli do swego sprofanowanego kościoła, który od w momencie kasaty unii w 1875 r, został zamieniony na cerkiew prawosławną.

Autor wystawy zwrócił także uwagę na fakt, że nazwiska mieszkańców Grodziska, Sabni i Hołowienek znajdują się na zachowanych listach unitów przetrzymywanych w więzieniu w Siedlcach i w cytadeli warszawskiej. Według publikacji „Tajna misja jezuitów na Podlasiu 1878-1904” wydanej w 2012 r. wsie te znalazły się na trasach ojców jezuitów z Galicji którzy na Podlasiu od 1878 r potajemnie w przebraniu chrzcili dzieci i dawali śluby unitom.

Dopiero w lecie 1905 r. po 30 latach stałych represji mieszkańcy uniccy mogli nareszcie wrócić formalnie do kościoła katolickiego. Po wydaniu carskiego ukazu tolerancyjnego z dnia 17/30 kwietnia 1905 r. proboszcz sąsiedniej parafii w Zembrowie przyjął deklarację przynależności do obrządku rzymskokatolickiego ponad tysiąca dawnych unitów z Grodziska i okolic. Nie oznaczało to od razu powrotu mieszkańców do drewnianego kościoła w Grodzisku, który pozostał we władaniu kościoła prawosławnego jeszcze do I wojny światowej.

Proces ten mógł być zakończony dopiero po powstaniu niepodległego Państwa Polskiego w końcu 1918 r.. Na prośbę dawnych unitów biskup Henryk Przeździecki ordynariusz odtworzonej diecezji podlaskiej  powołał w Grodzisku parafię katolicką obrządku łacińskiego dekretem z 9 kwietnia 1919 r. Erygowanie parafii katolickiej połączone było z powrotem do miejscowego starego kościoła. Historyczna drewniana świątynia w Grodzisku służy parafii i jej mieszkańcom do dziś.

W zakończeniu swej prelekcji Autor podkreślił, że świadomym zamysłem Dyrekcji Archiwum Państwowego w Siedlcach i jego samego jako twórcy wystawy była jej prezentacja bezpośrednio w miejscach dramatycznych wydarzeń sprzed półtora wieku i wśród społeczności potomków uczestników tych wydarzeń.

Jednym z celów ustawowych każdego archiwum państwowego jest popularyzacja wiedzy o materiałach archiwalnych. Liczny udział mieszkańców gminy Sabnie w wernisażu i ich żywe zainteresowanie tematyką wystawy świadczy o tym, że cel ten został osiągnięty.